18. Βυζαντινή και Μετα-Βυζαντινή Ζωγραφική/ 18.Byzantine and Post-Byzantine Painting

St Lukas, Viotia

Η ζωγραφική και οι εικαστικές τέχνες γενικά, του Ελληνικού κόσμου γνώρισαν μεγάλες διακυμάνσεις  από την Ελληνιστική εποχή και μετά. Κατά την περίοδο της Μακεδονικής ηγεμονίας η ζωγραφική φτάνει σε πολύ υψηλό επίπεδο όπως μαρτυρούν τα ψηφιδωτά και οι τοιχογραφίες της Πέλλας και της Βεργίνας.  Η παράδοση μεταφέρθηκε και στον Ρωμαϊκό κόσμο
και με την γέννηση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μετατρέπεται σιγά-σιγά σε θρησκευτική-λατρευτική τέχνη από
κοσμική που ήταν. Οι σωζόμενες τοιχογραφίες από παλαιοχριστιανικές εκκλησίες σε διάφορα νησιά του Αιγαίου μαρτυρούν την διατήρηση της Ελληνιστικής παράδοσης μέχρι τον 6ο-7ο αιώνα. Την εποχή αυτή ημιουργήθηκαν πολλές εικόνες με τη μεθοδο της εγχυσης - λειωμένο κερί ανακατεμένο με χρώμα. Στη συνέχεια ακολουθεί η περίοδος της Εικονομαχίας (726-842μ.Χ.) κατά την οποία καταστράφηκαν πολλά έργα τέχνης ενώ παράλληλα, που είναι και το χειρότερο, η ζωγραφική έχασε την δυναμική της και. Με την αποκατάσταση των εικόνων, η τέχνη της ζωγραφικής έπρεπε να αρχίσει από την αρχή και να δημιουργήσει εκ νεου τους κανόνες της.



St Lukas, Viotia

Έτσι, τα πρώτα έργα μετά την Εικονομαχία ήταν γραμμικά -διδιάστατα, με έντονο το περίγραμμα των μορφών- χωρίς κάποιο φόντο πλην του χρυσού χρώματος που συμβόλιζε την θεϊκή αιωνιότητα και με τις μορφές αυστηρές και πέρα από ανθρώπινα συναισθήματα. Χαρακτηριστικό είναι το ψηφιδωτό στο ιερό της Αγίας Σοφίας της Θεσσαλονίκης και οι τοιχογραφίες του Οσίου Λουκά.

St George, Kurbinovo

Monastery of Chora

Η πρώτη μεγάλη άνθηση της Βυζαντινής ζωγραφικής συντελείται κατά την περίοδο της διακυβέρνησης από τους Κομνηνούς, όπου παρατηρείται μια δειλή επιστροφή σε αρχαιοελληνικά πρότυπα με τις μορφές να γίνονται πιο ανθρώπινες, το γραμμικό περίγραμμα να ενσωματώνεται στις μορφές, τις συνθέσεις να γίνονται πιο πολύπλοκες και το φόντο να γεμίζει με κτίσματα ή τοπία με σκοπό να δοθεί η εντύπωση προοπτικής. Τοιχογραφίες αυτής της εποχής μπορούμε να δούμε στη μονή Λατόμου και Παναγία Χαλκέων στη Θεσσαλονίκη καθώς και στο Nerezi έξω από τα Σκόπια. Προς το τέλος της Κομνήνειας περιοδόυ και λίγο πριν την κατάκτηση από τους Σταυροφόρους, οι μορφές αποκτούν περισσότερη ένταση, οι κινήσεις γίνονται πιο νευρικές, τα υφάσματα των ενδυμάτων συστρέφονται σε μία πρωτοφανή ένδειξη ψυχολογικής εγρήγορσης και ανησυχίας για το μέλλον (Άγιος Νικόλαος Κασνίτζη, Άγιοι Ανάργυροι-Καστοριά, Άγιος Γεώργιος -Κουρμπίνοβο Πρέσπας, Παναγία της Αράκου-Κύπρος). Η τάση αυτή δείχνει με τον πλέον έντονο τρόπο πως η συλλογική ψυχολογία επιδράει στην Τέχνη ενώ διακρίνεται ακόμα και από την φυγόκεντρη δύναμη που την κάνει να διαδοθεί και στη Κύπρο αλλά και πέραν του Ελλαδικού χώρου, στην Ιταλία, τα Βαλκάνια, τη Ρωσία.
Η δέυτερη μεγάλη άνθηση εμφανίζεται την περίοδο των Παλαιολόγων με τη ζωγραφική να επιστρέφει στις αρχαιοελληνικές ρίζες της και τις ανθρωπιστικές αρχές να γίνονται φανερές στην ψυχολογία των μορφών. Την εποχή αυτή ξεχωρίζουμε τον κυρ-Μανουήλ Πανσέληνο με τις υπέροχες τοιχογραφίες του στο Πρωτάτο το Αγίου Όρους και τους Μιχαηλ Αστραπά και Ευτύχιο από τη Θεσσαλονίκη (Αγιος Κλήμης Αχρίδας). Η συγκεκριμένη τέχνη συναντάται κυρίως στην Βόρεια Ελλάδα και συνιστά την λεγόμενη Μακεδονική Σχολή (οι τοιχογραφίες στον ναό των

Monastery of Chora

Άγίων Αποστόλων και τον Αγιο Νικόλαο τον Ορφανό  Θεσσαλονίκης, οι ανυπέρβλητες λαμπρές τοιχογραφίες και ψηφιδωτά της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη).

Monastery of Chora

Στον Μυστρά (μονή Παντάνασας), λίγο πριν κατακτηθεί από τους Οθωμανούς, εμφανίστηκε μια νέα τάση που παρουσιάζει τις μορφές αυστηρές, με περισσότερη γραμμικότητα και μικρότερη ψυχολογική ένταση, μία τάση επιστροφής στις καθαρές δογματικές αρχές της Εκκλησίας. Η τάση αυτή δεν πρόλαβε να αναπτυχθεί στην Πελοπόννησο αλλά διαδόθηκε

St Nicholas the Orphan, Thessaloniki

πολύ στην Κρήτη και μετεξελίχθηκε σ'αυτό που ονομάζεται "Κρητική Σχολή".
Η Κρητική Σχολή έδωσε κυρίως εικόνες και έβγαλε μεγάλους ζωγράφους (Θεοφάνης Στρελίτζας με τοιχογραφίες στη Μονή Μεγίστης Λαύρας και Σταυρονικήτα στο Αγιο Όρος) και εικονογράφους. Οι Κρητικοί τεχνίτες δούλευαν κυρίως με Ιταλούς πελάτες και γι αυτό σιγά-σιγά άρχισαν να δέχονται και Ιταλικές επιρροές.


St Nicholas the Orphan, Thessaloniki

 Τα πιο γνωστά ονόματα της Κρητικής Σχολής είναι οι Παβίας, Ρίτζος, Τζάνες,  Δαμασκηνός, ενώ και ο Θεοτοκόπουλος καταγράφεται μεταξύ των καλλιτεχνών της Kρήτης πριν από την Οθωμανική κατάληψη.

Μετά την κατάληψη της Κρήτης από τους Οθωμανούς οι περισσότεροι  καλλιτέχνες μεταναστευσαν στα Επτάνησα και το εξωτερικό.

St Nicholas the Orphan, Thessaloniki

Η Επτανησιακή Σχολή δέχτηκε πάρα πολλές επιρροές από την Ιταλία και πολλά έργα της είναι ένα συνονθύλευμα-φαινομενικα- αταίριαστων στοιχείων. Από εκεί και μετά η τέχνη της ζωγρφικής παρακμάζει στην Ελλάδα, με μερικές εξαιρέσεις καλλιτεχνών που ξεπετάγονταν κατά καιρούς και με τον καιρό εντάσσεται και πάλι στον κορμό της  λαϊκής τέχνης-που μπορεί να είναι θρησκευτική ή και κοσμική.

18. Byzantine and Post-Byzantine Painting
Painting and generally the figurative arts of the Greek world went through  a number of fluctuations from the Hellenistic period and afterwards. During the period of the Macedonian domination in Greece, the art of  painting

St Nicholas the Orphan, Thessaloniki

reached high standards as the mosaics and frescoes of Pella and Vergina witness.
The tradition was tranferred to the Roman world and with the emergence of the Byzantine Empire was transfigured slowly from secular into religious-worshiping art. The frescoes that are saved in Paleo-christian churches in various islands of the Aegean witness the maintenance of the Hellenistic tradition until the 6th-7th century. That period

Sopocani, Serbja

many icons were made with the method of wax casting  - melted wax mixed with pigment.
Next, the period of Iconomachy follows (726- 824A.D.) when many masterpiecees were destroyed, while at the same time, which was worse, painting lost its momentum.

Sopocani, Serbja

With the restoration of the icons, the Art of Painting had to start over and set its standards and rules anew.
So, the first paintings after the Iconomachy were linear- two-dimensional, with stressed outline and with the human figures austere and wthout psychological traits. The mosaic at the altar of St Sophia in Thessaloniki and the frescoes of St Lukas in Viotia are characteristic.

St Apostles, Thessaloniki

The first big flourish of the Byzantine painting took place during the governance of the Komnenos family, when we can notice a shy return to ancient Greek origins with the figures becoming more human, the linear outline being inorporated into the volume of the human body, the compositions becoming more complicate and the background being filled with buildings or landscapes in an attempt  to achieve a sense of perspective.

St Apostles, Thessaloniki

We can see murals of this period in the church of St David and Holy Mary "of the coppersmiths" in Thessaloniki and in St Panteleimon in Nerezi near Skopje. Towards the end of the Komnenian period and short while before the conquest of the Byzantine Empire by
the Crusaders, the human figures became more nervous,  their garments swirling in a first-

Manouil Panselinos

time-ever indication of such a psychological allert and concern about the days to come (St Nicolaus of Kasnitzis 



Manouil Panselinos

and  St Anargyroi - Kastoria, St George-Kurbinovo near Prespa in FYROM,  Holy Mary of Araakos-Cyprus).
This style proves with the most eloquent way how mass psychology affects Art and its centrifugal  nature spread it beyond the Greek peninsula, in
Cyprus and Southern Italy and beyond the Greek world.

Manouil Panselinos


The second big flourish came during the Palaiologos governance and is a total return to the ancient Greek humanistic principles with psychological traits in the faces and body movements.

During this period we can distinguish Manouel Panselinos who created the wonderful frescoes at Protato (the building of administration of Athos -Agion Oros) and Michael Astrapas and Eftichios from Thessaloniki (they painted the church of St Clement in Ochrid). The specific style was mainly developed  in 


Manouil Panselinos

Northern Greece, whence the name "Macedonian School" (the wall paintings in the churches of St Apostles, St Nicolaus the Orphan in Thessaloniki,  the magnificent unprecedented wall paintings and mosaics in the Monastery of Chora in Konstantinople).


Manouil Panselinos

In Mystras (monastery of Pantanassa) shortly before the conquest  by the Ottomans, a new style emerged with austere faces, two-dimensional and with a smaller degree of human psychological expression with a tendency to return to the pure dogmatic principles of the Orthodox  Church. Although it emerged in Pelloponnese, this style spread widely  in Crete where it developed to what we call "Cretan School".

Pantanassa, Mystras

The Cretan School produced icons mainly and featured excellent painters (Theofanis Strelitzas Bathas) and iconographers. The Cretan masters worked with Italian customers mainly (Crete was under Italian rule then) and thus slowly started to receive Italian influences. The most celebrated among Cretan iconographers are Pavias, Ritzos, Tzanes, Damaskinos, while Theotokopoulos (El Greco) too, was registered among the Cretan iconographers prior to the Ottoman occupation.

Pantanassa, Mystras

After the occupation of Crete by the Ottomans many of the artists escaped to the Ionian isles and abroad. The Ionian School was the recipient of many Italian influences and actually appears as a mixture of - seemingly- unmatching styles. From then on the Art of Painting in Greece  retreated considerably from the high standards it had set with a few exceptions of great artists popping out every now and then and over the time was incorporated again in the main trunk of the Folk Art which can be either religious or secular.